کوه سوخته امیدیه

ژئوتوریسم کوه سوخته امیدیه

مهندس علی رحمانی

چکیده:

خروج گاز در یال جنوبی تاقدیس کوه آغاجاری در نزدیکی شهر صنعتی امیدیه، رنگ و روی سیاه به قیافه این کوه بخشیده و آن را تیره و تار کرده است. به طوری که در بین مردم  از قدیم الایام به کوه سوخته معروف شده است. از کمرکش این کوه سوخته زبانه های آتش از دل سنگی زمین شعله کشیده، سازندهای زمین شناسی سر راه خود را سوزانده و دود و سیاهی آن را روانه دل زلال آبی آسمان کرده است، به گونه ای که در میان چشم اندازهای اطراف خود از دور کاملا نمایان است. این کوه سیاه و سوخته به دلیل آنکه دارای آثار ثانویه حاصل از خروج گاز  مانند: آتش های جاودان، گچ ترش فعال، گچ ترش غیر فعال و گوگردزایی می باشد، یکی از جاذبه های گردشگری زمین شناسی کم نظیر در ناحیه فرو افتادگی دزفول به حساب می آید که در این مقاله به معرفی آن پرداخته می شود.

مقدمه :

میدان آغاجاری یکی از مشهورترین میدان های نفتی خاور میانه است که در سال 1315 بوسیله شرکت سابق نفت انگلیس و ایران کشف گردید. این میدان در فاصله 90کیلومتری جنوب شرقی اهواز واقع شده است. در این میدان مخازن آسماری و بنگستان حاوی نفت و مخزن خامی (داریان و فهلیان) حاوی گاز می باشد. رخنمون سطحی میدان آغاجاری از یک سری لایه های چین خورده در سازندهای گچساران، میشان و آغاجاری تشکیل شده است (سراج،1384). بر اساس نظر مطیعی (1374) یک گسله واژگونه در سطح زمین در یال جنوبی تاقدیس آغاجاری عمل کرده و موجب برگشتگی این یال در سطح و باعث حذف طبقات سازند گچساران (پوش سنگ) شده است. به همین علت گاز در لایه های غیر مخزنی (بخش هفتم سازند گچساران) تجمع حاصل کرده و یا به سطح زمین راه یافته است. در مورد اخیر می توان به محلی به نام کوه سوخته (به زبان زرتشتی زوهیات به معنی آتش جاویدان جهنم خوانده شده است) که محل نشت گاز به سطح زمین و به عبارتی قبلا آتش جاودان بوده است، اشاره نمود.

سابقه تاریخی

آتش های جاودان محل نشت گازهای طبیعی هستند که به طریقی آتش گرفته اند و مدتها  سوخته اند و در حال حاضر آثار و بقایای سوختگی در سنگهای مجاور محل نشت دیده می شود. در کیش ایرانیان باستان اینگونه آتش ها را به زبان پهلوی اخورایشنیک می نامیده اند.

 کوه سوخته امیدیه نیز یکی از این آتش های جاودان می باشد که بنا به گفته معتمدان و ریش سفیدان محلی نام آن زوهیت بوده و از گذشته دور تاکنون بارها آتش گرفته است. درحال حاضر روستایی در مجاورت این کوه به نام خیط زبید (زوهیت) ساخته شده است. آنها اظهار می دارند که  در سالهای گذشته از بالای این کوه شعله های آتش به ارتفاع بسیار بلند به رنگ آبی مایل به سبز زبانه می کشیده است. (در فصل زمستان و در حین بارندگی ها اثر این آتش نمایان تر بوده است.)

در بازدید از بالاترین نقطه این کوه آثاری از آجر و سفال زمان پیش از اسلام و آثاری از دیوار مخروبه ساختمانی به چشم می آید که گویای قدمت، وجود و شناسایی این محل در دوره پیش از اسلام بوده و به احتمال زیاد مردمان آن زمان از حرارت همین شعله های آتش برای پختن سفال و آجر استفاده می کرده اند.  

کوه سوخته امیدیه  از یک سو به دلیل شکل و شمایل ظاهری خود و ازسوی دیگر به دلیل دارا بودن آثار و شواهد هیدروکربوری در سطح زمین یک اثر ژئوتوریسمی ارزشمند و گرانبها در ایالت زمین شناسی و زمین ساختی زاگرس به حساب می آید که نه تنها برای زمین شناسان بلکه برای همه علاقمندان به طبیعت جذاب و دیدنی می باشد. در زیر، این جاذبه زمین شناسی که از دیدگاه تازه ژئو توریسمی (گردشگری زمین شناسی) دارای اهمیت ویژه ای می باشد، معرفی می گردد.

موقعیت جغرافیایی

کوه سوخته امیدیه در فاصله 120 کیلومتری شهر اهواز و 12 کیلومتری شمال شرق امیدیه در کنار جاده این شهر به بندر دیلم به مختصات جغرافیایی"49،'46،^o49 طول شرقی و "09،'42،^o30 عرض شمالی واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا بر اساس دستگاه ،GPS 110 متر می باشد.

◊◊◊◊◊◊◊

بحث :

ژئوتوریسم

ژئوتوریسم یکی از جدیدترین انواع توریسم است که بعد از مطرح شدن ژئوپارک ها، از سال 2000 مورد توجه یونسکو قرار گرفته است (مجری طرح ژئوتوریسم کشور). برای ژئو توریسم از دیدگاههای مختلف تعاریف متعددی ارائه شده است که ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد، بنابراین تنها به یک تعریف بسنده می شود. براساس تعریف (رحیم پور، 1385) ژئو توریسم، جئو توریسم ، توریسم زمین شناسی (Geotourism ) یکی از رشته های تخصصی اکوتوریسم است که به معرفی پدیده های زمین شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی  می پردازد. ژئو توریسم از علوم ژئومورفولوژی، ژئوتکنیک، ژئوفیزیک زمینی، ژئوشیمیایی و کلیماتولوژی بهره برده و کارشناسان علوم زمین و علاقه مندان به طبیعت را برای بازدید از جاذبه های زمین دعوت می کند. حفظ محیط زیست و چشم اندازهای آن، عدم تغییر و خودداری از دخالت انسان در برهم زدن چهره زمین از اهداف اصلی ژئو توریسم است. به طور کلی مطالعه در مورد ژئوتوریسم برای نخستین بار در سطح ملی و  در مقیاس  بزرگ بوسیله اتحادیه صنعت مسافرت  و سفر جغرافیای ملی آمریکا صورت گرفته که در آن به پایداری محیط و توسعه همه جانبه پرداخته شده و حتی به مسائل فرهنگی نیز اهمیت داده شده است. ( ناظری، 1385). در ایران براساس پایگاه اینترنتی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی  کشور مهندس علیرضا امری کاظمی - مجری طرح ژئوتوریسم کشور -  در سال 2002در کنفرانسی در استرالیا با ارائه مقاله ای تحت عنوان معرفی ژئوتوریسم ایران به معرفی این رشته جدید از توریسم پرداخته است.

ژئوتوریسم کوه سوخته

 کارشناسان گروه سطح الارضی معاونت زمین شناسی گسترشی شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب (NISOC) در بهمن ماه سال 1384و آذرماه سال 1385 موفق شدند از نزدیک به تماشای عجایب  و شگفتی های کوه سوخته بنشینند. مشاهدات این گروه به این شرح می باشد:

- سر و صورت این کوه از دور سوخته و دود زده است به همین جهت آن را کوه سوخته می نامند.

- در قله کوه در اثر زمین لغزش یا رانش زمین شکاف باز و عمیقی ایجاد شده که دهانه اصلی خروج گاز بوده و آتش شعله ور می باشد

- علاوه بر شکاف اصلی، دهانه های کوچک متعدد دیگری حول و حوش دهانه اصلی وجود دارد که از آنها گاز به خارج راه پیدا می کند.

- سازندهای تشکیل دهنده کوه (سازند تبخیری گچساران و سازند مارنی میشان) در اطراف دهانه اصلی خروج گاز تا شعاع زیادی سوخته و پخته شده به طوری که پای فرد به راحتی در آن فرومی رود. (سنگها پوک و کم وزن شده اند)

- بلورهای زرد رنگ گوگرد در محل های خروج گاز متبلور شده اند که یکی از پدیده های تماشایی آن می باشد.

- در برخی مکانها رشته هایی از بلورهای گوگردی زرد رنگ، لایه های تیره زیرین خود را مفروش ساخته اند.

- از کمرکش کوه تا اوج آن زمین گرم و داغ است.

- دود داغ از منافذ سازندهای زمین شناسی بیرون می زند.

- بوی گاز سولفید هیدروژن شبیه  بوی تخم مرغ گندیده در جهت وزش باد به مشام می آید.

- از سمت شمال غرب به سمت جنوب شرق همان طور که که به فعالیت تراست آغاجاری افزوده می شود، گچ ترش های غیر فعال به گچ ترش های فعال تبدیل می شود.

- در محل هایی که گچ ترش غیر فعال گسترش بیشتری دارد، رنگ کوه به سفیدی گرائیده است.

- فسیل های اثری درون آهک های مارنی سازند میشان در اثر حرارت سوخته شده و رنگی متفاوت از متن اصلی سنگ به خود گرفته اند.

دسته بندی پدیده زمین شناسی کوه سوخته

از لحاظ کارشناسی هر جاذبه گردشگری زمین شناسی بر اساس ارزش و اهمیت آن و همچنین میزان گیرایی برای جذب جهانگردان دارای رتبه ای می باشد. در این مقاله جهت تعیین رتبه کوه سوخته از دو طبقه بندی استفاده شده است

الف) طبقه بندی پیشنهادی (نبوی، 1378)

دراین طبقه بندی پدیده های زمین شناسی بر پایه ارزش آنها برای گروههای سنی و کاری و همچنین گیرایی آنها برای گردشگران درون مرزی و برون مرزی به 6 گروه : بی همتا بودن، تک پدیده استانی، کمیاب بودن، الگو وشناساگر، چند گونگی و نونده تقسیم شده است. براساس        ویژگی های کوه سوخته،  این کوه در رده های زیر قرار می گیرد:

1- الگو و شناساگر (برای هدف های آموزشی دارای ارزش فراوانی می باشد و برای گردشگران عادی نیز گیرایی دارد.)

2- نونده (تغییر و دگرشکلی آن زود نمود است و زمین ریخت شناسی آن در یک دوره کوتاه چند ماه و یا چند سال به خوبی قابل بازشناسی است.) 

سایر ویژگی های این پدیده زمین شناسی بر اساس طبقه بندی پیشنهادی (نبوی، 1378) در جدول زیر ارائه شده است.

نام پدیده	دسته بندی پدیده	استان شهر نزدیک	گیرایی برای	ارزش گردشگری برای گروها	راه دسترسی	نمود طبیعی
کوه سوخته	الگو و شناساگر نونده	خوزستان امیدیه	آموزشی پژوهشی کوهنوردی گردشگاهی	همه گروه های سنی به ویژه دانش آموزان و  دانشجویان	جاده آسفالته امیدیه بندر دیلم	خروج دود از کوه و سیاه رنگ شدن آن و گوگردزایی

ب) طبقه بندی مناطق بر اساس ژئوتوریسم

در یک طبقه بندی کلی کارشناسان ژئوتوریسم مناطق ژئوتوریستی را به 3 دسته تقسیم می کنند:

1-  جاهای فراوانی در دنیا هستند که برای زمین شناسان و صخره نوردها کمتر شناخته شده اند و مردم معمولی بیشتر با این مناطق آشنا هستند. جاهایی که همه می‌توانند در آن سنگها را با نوک پا پرتاب کنند یا دستهایشان را خاکی یا گلی نمایند.

2-  در کنار بعضی شهرهای بزرگ، علیرغم ظاهر خشن شان و تنها به فاصله چند کیلومتر، مناظر و    جلوه های بی نظیری از پدیده های زمین شناسی وجود دارد که علاقمندان را به خود جذب می‌کنند. جاهایی که مردم معمولی کمتر به سراغ آنها می روند.

3- بالاخره مناطقی در جهان هستند که گویی تنها موهبت هایی برای زمین شناسان و عده خیلی کمی از عموم مردم هستند. مناطقی کاملا حرفه ای، نظیر  Siccar point  در سواحل شرقی اسکاتلند Hutton's Section  در پارک Holyroad واقع در ادینبورگ، Edinburough  جاهایی هستند که جیمزهاتن،  پدر علم زمین شناسی درآنها کار کرده است و مفاهیمی نظیر چینه شناسی نوین را مطرح نموده است. کوه سوخته از نظر ژئوتوریستی،با توجه به خصوصیات خاص خود در گروه دوم این طبقه بندی قرار می گیرد.

ارزش های گردشگری کوه سوخته

 اثر ژئوتوریستی کوه سوخته امیدیه به دلیل دارا بودن برخی امتیازات گردشگری از نقش ویژه ای در صنعت گردشگری زمین شناسی برخوردار می باشد. این امتیازات به شرح زیر می باشند:

1- در نزدیکی شهر امیدیه قرار گرفته است.

2- رنگ ویژه کوه، آن را از سلسله جبال اطراف مجزا کرده است.

3- جاده امیدیه – بندر دیلم از کنار آن می گذرد.

4- پیاده روی خیلی کمی دارد.

5- زیاد مرتفع نمی باشد و صعود از آن به راحتی صورت می گیرد. (همه افراد چه پیر و جوان، و چه زن و مرد و چه کوهنورد و غیر کوهنورد قادر به دیدن آن خواهند بود.)

6- همسایه جنگل چاه سالم  که جنگلی تفریحی و  دیدنی با درختان گز و کهور (بی عار) است،     می باشد.

7- رودخانه و نی زار تنگ جعفر در مجاورت آن می باشد.

8- از قابلیت های کوهنوردی خوبی برخوردار می باشد.

9- هر زمین شناسی قبل از دیدن این پدیده در مسیر آن می تواند مقطع تیپ یا برش الگوی سازند آواری آغاجاری را هم ببیند.

10- موج واره و چینه بندی های متقاطع ماسه سنگ های سازند آواری آغاجاری در کنار جاده دسترسی به این کوه، واقعا تماشایی و دیدنی است.

11- گسل راندگی آغاجاری در زیر آن واقع شده است.

12- تلماسه های بادی اطراف شهر امیدیه که یکی از چشم اندازهای زیبای ژئومورفولوژی می باشد، در کنار جاده اهواز – امیدیه چشم هر فردی را به تماشا وامی‌دارد.

◊◊◊◊◊◊◊

نتیجه گیری :

در این مقاله کوه سوخته امیدیه(Gas Seepages) به عنوان یک جاذبه گردشگری زمین شناسی در طبقه آثار الگو و شناساگر ونونده از میدان نفتی آغاجاری واقع در ناحیه زمین شناسی فرو افتادگی دزفول (استان خوزستان) برای اولین بار گزارش می شود.

پیشنهادات:

1- شایسته است این اثر زمین­شناسی در پایگاه ملی داده­های علوم زمین سازمان زمین­شناسی کشور و همچنین در فهرست آثار طبیعی ملی ثبت و حفاظت گردد.

2- ضروری است نام این میراث طبیعی به اطلس ژئوتوریسم استان خوزستان(در صورتی که تهیه شده باشد)، اضافه گردد.

3- سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان حفاظت محیط زیست و شرکت نفت می توانند درشناساندن  این پدیده زمین شناسی پیشقدم باشند.

◊◊◊◊◊◊◊

منابع فارسی :

1.         رحیم پور، ع. ، 1385،  ژئوتوریسم Geotourism  دو ماهنامه بین المللی میراث فرهنگی، گردشگری و هتل داری، شماره 33.         

2.         سراج، م. ، 1384، تحلیل ساختاری مقدماتی میادین نفتی مناطق نفتخیز جنوب (محدوده فروافتادگی دزفول شمالی). گزارش شماره پ _ 5613، شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، 119 صفحه.

3.         مطیعی، ﻫ. ، 1374، زمین شناسی ایران (زمین شناسی نفت زاگرس، جلدهای 1 و 2)، انتشارات سازمان زمین شناسی کشور، 1009 صفحه.

4.         ناظری، ف. ، 1385، ژئو توریسم و پایداری محیط. سایت میراث فرهنگی و گردشگری.

5.         نبوی، م. ح. ، 1384،گردشگری زمین شناسی(،(Geotourismمجموعه مقالات هبجدهمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، صفحات 1039 تا 1049.

نفت نیوز: مهندس علی رحمانی - کارشناس ارشد چینه شناسی، شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب هستند.